Resinsjes fan Gegrommel fan Satyn / Recensies over Gegrommel van Satijn

'In eksperimentele harsenspieling' - Steven H.P. de Jong, De Moanne, 09-2003
'Oantinkens oan in leafde' - Babs Gezelle Meerburg, Leeuwarder Courant, 22-08-2003
'Herinneringen aan een liefde' - Babs Gezelle Meerburg, Leeuwarder Courant, 22-08-2003
'Neffens my knispert it' - Drs. Lieuwe Letbloeyer, Mokumer Mjitte Nijs nr. 11, 2003
'niet erg traditioneel, maar wel krachtig' - Jelle van der Meulen, Biblion, 2003
'Myn klankkast is in hynstestâl' - oer it postmodernise fan Tsead Bruinja - Abe de Vries, Farsk, 21-03-2002
'Mijn klankkast is een paardenstal' - over het postmodernisme van Tsead Bruinja - Abe de Vries, Farsk, 21-03-2003 (vertaling)
'Hoteldebotel' - Wouter Godijn, Dagblad van het Noorden, 28-03-2003


In eksperimentele harsenspieling

troch Steven H.P. de Jong

Tsead Bruinja (1974) is in dichter dêr't wy as Friezen wiis mei wêze moatte. Sa'n fjirtich jier lyn haw ik ris skreaun oer it Frysk as in taalrelikt dat oer tweintich jier gjin kop mear ferstean koe. Ik bin bliid mei myn grutte ûngelyk en begroetsje tankber dizze jonge entûsjaste dichter dy't it iene fers nei it oare skriuwt en foar syn tritichste al fiif bondels publisearre hat.
Ik woe wol trochgean yn dy jubeltoan en alle fersen fan Tsead as treflik nei foaren helje. Mar no komt it grutte gefaar. Wurdt dizze jonge dichter net troch ús entûsjasme en dat fan himsels en syn freonen te bot oer `t hynder tild?
Syn lêste bondel 'Gegrommel fan satyn' docht my wat tinken oan myn eigen fersesyklus 'noch trije dagen', ea publisearre yn Quatrebras. It wie in syklus dy't ik twa kear opstjoerd haw. De bedoeling wie it skeppen fan in oare poëtyske taal, om oare poëtyske bylden te kreëarjen en nije effekten te berikken. De trúk wie: assosjaasjes fan bylden, sinnen, beskriuwingen, dy't op it earste gesicht abslút net by mekoar pasten, in wize fan skriuwen dy't men antidiskursyf taalgebrûk neame kin yn tsjinstelling ta ús wenstige taalgebrûk. It is in âlde wize fan poézijskeppen, al te finen by de symbolisten, ym- en ekspresjonisten, surrealisten, dada, eksperimentelen ensfh. Om in pear dichters te neamen: Baudelaire, Rimbaud, Gorter, Schierbeek en it grutte foarbyld yn Nederlân Lucebert. It is in hearlike wize fan poëzijskeppen, in berûzing fan wurden bûten it ferstân om. Dat lit men mei alle problemen achter jin en men wykt fan `e rasjonele paden ôf, fljocht út `e bocht, fan `e wei ôf, út `e raljes. Men fart, rint en rydt oer folslein nije wegen yn `e rimboe fan it bestean. Ferstannige minsken wurde poer (prachtich!), moralisten wize op `e demony fan `e gaos (manjefyk!), de bombast knalt as paukenslaggen út de nije muzyk en de tetteretet is it geknetter fan `e sketterjende trompetten fan `e nije harmonij. De moderne wrâld krijt stal en de âlde hat ôfdien en syn wearde ferlern. It is as de ferdôving fan drugs en buorrels. De moderne poëzij wurdt in houseparty, XTC foar de geast.
De syklus 'noch trije dagen' waard krekt publikabel achte, mar ik moast it noch mar ris goed besjen en yn my omgean litte, oft der net wat oan te ferbetterjen foel. Hessel Miedema spriek fan 'Schierbeekiaanske wurdekakkerij', oaren hienen it oer oerdwerse assosjaasjes. Ik haw de syklus in pear moanne lizze litten en der hjir en dêr wat útskrast en oan ferbettere. Dêrnei waard it mei in 'och...hm' publiseare.
Wat hat dit âlde ferhaal no mei Tsead Bruinja te krijen? Foar myn gefoel hat Tsead yn dizze bondel 'Gegrommel fan satyn' itselde antidiskursive taalgebrûk tapast as ik doe. Hy skriuwt gjin haadletters (net funskjoneel en te elitêr foar de âlde avant-garde), gjin punten en komma's (stikeltried foar de moderne dichters) en hy assosjearret de brykste dingen by mekoar. Oft er myn syklus ea lêzen hat, wyt ik net.
Is it Tsead slagge om fan syn assosjaasjes echte fersen te meitsjen? Ja fansels, soms, lykas it miskien party oaren ek slagje soe. It is de bedoeling dat sa'n by mekoar ponge griemmank fan assosjaasjes in fers wurdt, in keunstwurk. De dichter seit it oars as oars. De wurden sjonge har los fan `e betsjutting, sa't Nijhoff sei. No kin men by Bruinja wol yn `e gedachten mei in poarsje goeie wil fersen achter syn assosjaasjes sjen, mar dochs...? Is der ek in kritysk each, bgl. fan `e dichter sels of fan `e útjouwer oer dizze poëzij gien?
Lit my earst wat moaie sinnen derút helje:

oant ik dy wer ynazemje mei (7)

...de noardewyn
dy't as in wurkleaze post
reinich om dyn hûs buorke (11)

namme dy't it sân no ferjit
dy't de see
yn nammen bebiten
meifierde en foarsichtich
op har boaiem lei (13)

ast achter it skerm
dy echt waanst
en yn kreeftegong
it toetseboerd betaast (14)

Sokke rigels binne der gâns mear, se bewize it dichterskip fan Tsead. Mar dochs...En no komt de krityk.
It liket oft elke skeet fan Bruinja hillige poëzij is. Wat moat ik mei

(in) stream dy't troch de koperen lieding de lekkende
badkeamerkraan yn moast (7)?

(Ik tink dan oan in grapke mei myn bern, as dy in snotbongel oan `e noas hienen. Fraach: 'Wêrom hinget der in drip oan `e kraan? Antw.: Omdat er net snuve kin.)

Wat is de 'bleate bast' (11) fan in beam? (de bleate trui oer de bleate boarsten?) Wat is

dyn frijen fier fuort
as ruslân
klam swit yn de kâlde
izerjitterij fan mossolov (12)

Wêrom

hou in moker troch de buis (12)? (de paukenslach fansels, mar kinst him ek gewoan útknippe.)

En dan foarbylden as

ien stjoerde mûzen
in oar liet se ite
ik sei helje de kroade
en smook
de droege koarsten
ûnder myn eagen (21)

Fansels, men kin der gedichten achter tinke, mar it riedsel wurdt foar de argeleaze lêzer dan wol hiel grut. It giet earne oer in leafde dy't foarby is en de skriklike konsekwinsjes dy't dat hat, in âld tema, mar it komt net ta libben by Bruinja, sels al lit er ien syn hûs opblaze en leit er as lyk op `e boaiem fan `e see.

ik friet my tebarsten en koe it hûs
net mear útkomme se koene my
net iens rôlje sy waard wekker
en seach my oan
(...)
se lake as in appeltsje (23)

blau as it hert fan in flam slikket de see soms wakker
oan de glêde algepoarten fan ús sliepen ropt
it wetter mei fjoerwurden om de berte fan in nije moannegek (55)

Spitich dat dizze rimram nettsjinsteande de moaie fynsten nei lêzen en wer lêzen abslút net oertsjûget. De dichter fersûpt hjir yn syn trúkaazje. Hy hat te min selskrityk en it ûntbrekt him dêrom oan skerpte, humor, yntelliginsje en úteinliken oan poëzij. Poëzij is de skerpste en genipichste keunst dy't der is en Bruinja komt dêr yn dizze bondel te selden oan ta. Hieltyd tink ik: it is gjin Lucebert, want dy is yn syn tsjokke sammelbondels, wêr't men dy ek opslacht, altyd in grut dichter.
Bêste Tsead, it is in misfersân dat elke ûnlogyske en brike assosjaasje fuort poëzij opleveret. Poëzij is gjin skeppingsproses, in drege wrakseling en net it blyn farren op in trúkje; dat kinne allinne de hiele grutten.
Yn boppeneamde syklus dichte ik ienris:

grize fryske dichteres
blyn as homerus
hja sjogge net
dat hja stroffelje oer skriktried
dat hja skriktriezje moatte
oer stroffels

yn har fiskespegels
hingje de minsken oan galgen
op in eksperimintele
harsenspieling

It kin oan my lizze, sis ik beskieden Anne Wadman nei, mar ik leau abslút net yn `e skperimintele harsenspieling fan Tsead Bruinja, Bruinja is sûnder mis in dichter, mar moat mear himsels wurde, in tefolle oan antidiskursyf taalgebrûk is te âldfrinzich, sels yn Fryslân. (boarne: De Moanne, Nr. 7, septimber 2003)

terug naar boven


Oantinkens oan in leafde

troch Babs Gezelle Meerburg

`Tsead Bruinja docht it net foar in bytsje', skreau Harmen Wind earder alris. Dat kloppet hielendal. Wy hawwe hjir te krijen mei in ambisjeus dichter. Fan 1998 ôf publisearret Tsead Bruinja gemiddeld alle jierren in Hollânsk- en/of Frysktalige poëzybondel. Dit jier kaam by Utjouwerij Bornmeer `Gegrommel fan satyn' út.
De bondel biedt krekt as syn beide Frysktalige foargongers in rykdom oan metafoaren, ferwizingen, tema's en foarmen. It gehiel is komprimearre, net eat om jin by te ferfelen, dus. It iepeningsfers `Lethe' (s. 7) biedt hâldfêst by it lêzen fan de oare fersen. It dichterlik `ik' fantasearret oer syn grutte leafde. Syn oantinkens foarmje in wetterstream dy't in string fan lege dagen oan elkoar riget oant yn syn ferbylding de leafste weromkomt.
De metafoaren út `Lethe'-Lethe is de rivier fan de ferjitnis yn de Grykske ûnderwrâld - en fariaasjes dérop foarmje in reade tried troch de bondel. Earst binne dat bygelyks in rige kanto's, dagen dy't ferrinne as in soap, de noarde- en sudewyn. Letter wurdt it in trein, in lont, in tried, in line, in strop. Sintraal tema yn de bondel is leafde dy't oer is, mar dy't noch net loslitten wurde kin.
It tredde skift springt derût en is in dialooch fan de dichter mei himsels. Hjir set er syn tebroazele fizy del op himsels, de taal, de wrâld. Dit stik is assosjatyf, wyld en humoristysk. Bruinja einiget mei de wurden: `man is in flechteling / is in tsjelútfiner / tsjelútfiner en, froufrjemd / froufrjemd libtet man pas echt.' Mei dy wurden wol it dichterlik `ik' de wurklikheid net beskriuwe, mar beswarre.
De taal is foar Bruinja net tarikkend om oantinkens fêst te hâlden. It `bliuwt fan wetter / it oantinken en ik stik / sawat yn 'e gloarweagen / de wurden dy't it swimbad / my yn de mûle triuwt / gean mei my kopke-ûnder' (s. 48), skriuwt er yn ien fan de lêste fersen. It ferline is ûngrypber as wetter, krekt as taal. Dat slùt oan by de tematyk en de metaforyk fan it iepeningsfers `Lethe'.
`Gegrommel fan satyn' is benammen kwa ynhâld en byldtaal in prima fuortsetting fan dit jonge oeuvre. Nijsgjirrige lektuer, in oanwinst foar it oeuvre fan Tsead Bruinja èn foar de Fryske literatuer, liket my ta. (Leeuwarder Courant, 22-08-2003)

terug naar boven


Herinneringen aan een liefde

door Babs Gezelle Meerburg (vertaald door Tsead Bruinja)

’Tsead Bruinja doet het niet voor weinig’, schreef Harmen Wind eerder al eens. Dat klopt helemaal. We hebben hier te mkaen met een ambitieus dichter. Vanaf 1998 publiceert Tsead Bruinja gemiddeld elk jaar in Nederlandstalige en/of een Friestalige poëziebundel. Dit jaar kwam bij Uitgeverij Bornmeer ‘Gegrommel fan satyn/Gegrommel van satijn’ uit.
De bundel biedt net als zijn beide Friestalige voorgangers een rijkdom aan metaforen, verwijzingen, thema’s en vormen. Het geheel is gecomprimeerd niet iets om je bij te vervelen, dus. Het openingsvers ‘Lethe’ (p. 7) biedt houvast bij het lezen van de andere gedichten. Het dichterlijke ‘ik’ fantaseert over zijn grote liefde. Zijn herinneringen vormen een waterstroom die een streng van lege dagen aan elkaar rijgt tot zijn verbeelding de liefste terugkomt.
De metaforen uit ‘Lethe’-Lethe is de rivier van de vergetelheid in de Griekse onderwereld – en variaties daarop vormen een rode draad door de bundel. Eerst zijn dat bijvoorbeeld een serie canto’s, dagen die verlopen als een soap, de noorden- en zuidenwind. Later wordt het een trein, een lont, een draad, een lijn, een strop. Centraal thema in de bundel is de liefde die voorbij is, maar die nog niet losgelaten kan worden.
Het derde deel springt eruit en is een dialoog van de dichter met zichzelf. Hier zet hij zijn verbrijzelde visie neer van hemzelf, de taal, de wereld. Dit stuk is associatief, wild en humoristisch. Bruinja eindigt met de woorden: ‘man is een vluchteling / is uitvinder van het wiel / uitvinder van het wiel en vrouwvreemd / vrouwvreemd leeft man pas echt.’ Met die woorden wil het dichterlijk ‘ik’ de werkelijkheid niet beschrijven, mar bezweren.
De taal is voor Bruinja niet toereikend om herinneringen vast te houden. Het ‘blijft van water / de herinnering en ik stik / bijna in de chloorgolven / de woorden die het zwembad / me in de mond duwt / gaan mee kopje onder’ (p. 48), schrijft hij in een van de laatste gedichten. Het verleden is ongrijpbaar als water, net als taal. Dat sluit aan bij de thematiek en de metaforiek van het openingsvers ‘Lethe’.
‘Gegrommel van satijn’ is vooral qua inhoud en beeldtaal een prima voortzetting van dit jonge oeuvre. Interessante lectuur, een aanwinst voor het oeuvre van Tsead Bruinja èn voor de Friese literatuur, lijkt mij. (Leeuwarder Courant, 22-08-2003)

terug naar boven




neffens my knispert it

troch Letbloeyer

gegrommel fan satyn, alwer in nije bondel fan Tsead Bruinja en wer sa moai útjûn by Bornmeer hat fansels in nijsgjirrige titel.
 
Grommelt satyn? Neffens my knispert it. Op de lytse yllustraasje foarop wurdt troch in grutte swiere hân by in omheechsjende man in tosk of kies lutsen. De man sjocht net benaud; earder ferwachtingsfol. Dat bringt ús net fierder. Komt earne oars yn ‘e bondel it riedsel fan dat gegrommel of satyn werom? Nee ek net. De iennige  assosjaasje dy’t ik fine koe is op side 35:

man wennet nachts in stap
tichter by de deaden
dêr’t er it fluwiel streaket
fan syn deakiste mei dreamen

Fluwiel is hiel wat oars as satyn al binne se beide stof(lik). Tsead Bruinja fertelde op snein 16 maart yn it radioprogramma de Koperen Tún, dat er it wol in moaie titel fûn, dy’t faaks earne wolris brûkt is, mar yn dizze bondel krekt net. Is ‘gegrommel fan satyn’ dan in ferburgen ferlieder en dekt de flage de lading net? Om de donder wol, want sa’n titel is op himsels sa dichterlik, dat it in mini-gedicht wêze koe. Goeie poëzij heart fragen op te roppen!
De bondel is opdield yn de Lethe (ien los gedicht) en de skiften Post, Hynders & Bommen, Nêst, Wa't ik bin yn `e keamer, Skaad en wetter sâlt, It ljocht by in oar yn `e keet is it ljochtknopke en Grús.
It skift Post is kreas opdield yn: Loftpost, Flessepost en Twa bekerkes mei in triedsje, mar dêr stiet wer los tusken: namme dy’t it sân no ferjit / dy’t de see / yn nammen bebiten / meifierde en foarsichtich / op har boaiem lei / it briefke yn ’e flesse is healfol / der kin in namme by
De oare skiften sil ik net allegearre sa nei, mar dit falt op yn ‘e typografy fan de Ynhâld, want namme stiet apart fan Flessepost , hoewol’t it der logysk efteroan komme kinne soe en ek stiet. Betizing? Nee, goed sjen, want Bruinja docht dit grif net om ‘e nocht.
Itselde is it gefal by it skift Nêst, mar hjir is it ûnderskied dúdlik, dat it om twa aparte gedichten giet: Wat docht er & man is in flechtling.
Hjir is De Man werom, Dy't rinne moat? Dat wie de titel fan Bruinja syn foarige bondel.
‘Vorm of Vent?’ Nee, sûnder dy âlde diskusje wer oan te gean; by Tsead Bruinja is it dúdlik Foarm èn Ynhâld en hokfoar ynhâld:

mei dyn hannen komst har jûns
elektrysk yn ’e mjitte
ast achter it skerm
dy echt waanst
en yn kreeftegong
it toetseboerd betaast

Dat kreeftegong fyn ik sa’n moai byld; ik sjoch dêr dalik sa’n strân by mei tûzenen kreeften en sa sitte wy yndie as minsken by tûzenen foar it magysk each, in bytsje skeef efterút, like ûntkomber.
Dichtsje hat wat mei assosjearjen fan dwaan, in gedicht is soms in bousel fan metafoaren en assosjaasjes. Ik hâld tefolle fan goeie gedichten om se útelkoar plúzje te wollen; wat de dichter bedoelt wit allinne hysels en soms dat net iens...
In lêzer fan gedichten kin oan de oare kant ek assosjaasje krije, dy’t de dichter net sa bedoeld hat, mar by hy wennet yn alle gefallen / net yn in finsterbank (side 28) ûntkom ik net oan  de man yn ‘e finsterbank út It libben sels fan Pieter Boersma.
It oanrjocht mei iten fan juster en earjuster / gappet my waansinnich oan (waan- waanzinnig gedroomd) side 55, tusken heakjes komt fan de hit ‘ik heb zo waan-waanzinig gedroomd’ fan wa wit ik net mear, mar der is dalik in byld.
 
Oare foarbylden: de weagen binne hjir al / en de wjerljocht fan holwerda hat my noch net fûn.(side 56) holwerda? Just, jawol yn dizze kontekst, al hat men it boek nea lêzen: De sûnde fan Haitze Holwerda.

kûplet foar kûplet
tocht ik oan in twints dichter
dy’t achter syn buro siket
om âld ark en fral syn nammen
 
Ik jou ta, dizze is wat dreger, mar de trouwe lêzer fan Mokumer Mjitte Nijs wit faaks noch, dat yn it earste nûmer in gedicht stie yn oersetting: Ald ark wurch fan minsken en dat wie fan H.H. ter Balkt, dy’t yn Twinte wennet en dy’t meikoarten PC Hooftpriis útrikt krijt.
Wat kinne wy troch al dizze foarbylden sjen?
1) In dichter stiet selden op himsels; hy/sy is mei tûzen triedsjes ferbûn oan oare dichters en skriuwers en de wrâld, sa’t dy hjoed, juster en moarn trochdraait.
2) Gedichten lêze, dan bedoel ik net ien yn it jier, wurdt hieltyd mear in aventoer en seker by Tsead Bruinja, dy’t net benaud is foar it eksperimint en dochs net ‘tsjuster’ wurdt.
3) Tsead Bruinja hat bewûndering foar H.H. Ter Balkt en seker foar syn gedicht: Oud gereedschap, mensheid moe, dat yndie in topgedicht is, troch de wize fan sjen, dêr’t in goeie dichter him mei ûnderskiedt fan in rimelder.
 
sietst yn in taksy
dy’t om in âld huzeblok
hinne ried
 
leaudest net
dat der in oare man
achter de gerdinen stie
 
krigest de line
net om ‘e reak
doe’tst weromseachst
lekte dyn skiednis
in leafde dy’t net stjert
 
Dit is ‘de ene wil de ander, maar die ander wil die ene niet’ yn in nutedop, dêrom rustket âlde leafde net; wat net ôfsluten is, bliuwt bestean; âlde flimende pine, wurdt stadichoan sêfter, sterker noch, wurdt soms koestere...
Wy binne hiel bliid, dat de Ferantwurding, side 70, oanjout dat man is in flechteling, Lethe en in mozayk fan wiet gers modder en reid – earder ferskynd is yn Mokumer Mjitte, Nijsblêd Studinten Frysk Amsterdam, nov/des. 2002  6/7
 
PS: Der sei lêst ien, dat ik wolris wat mear krityk leverje koe yn myn besprekken. Dêr hie myn goeie freon gelyk oan, mar wat sil men as men hast útslutend en allinne besprekt, wat men mei nocht lêzen hat of dêr’t men sels entûsjast oer is? Wurdt der al net mear as genôch kritisearre...?
(bron: Mokumer Mjitte Nijs nr. 11)

terug naar boven



Tsead Bruinja - Gegrommel fan satyn. Gedichten (2003)

door Jelle van der Meulen

 De beide eerste Friese dichtbundels van Bruinja werden door de critici niet heel positief ontvangen, zeker niet vergeleken met het onthaal van Bruinja als optreeddichter. Om de gedichten te begrijpen moet de lezer vaak wel ook wat moeite doen. In het eerste gedicht ('Lethe') kan de lezer zich nog wel voorstellen dat de tranen om de verloren geliefde een stroom worden, groot genoeg om mee te douchen. Maar soms gaat de beeldspraak verder, associeert de dichter er flink op los, of begint een gedicht juist bijna als kinderliedje, zoals in het 6½ bladzijden tellende gedicht 'Wat docht er'. Je moet als lezer van verrassing houden, want de gedichten zijn niet altijd logisch van taal of inhoud. Het zijn 'toevalstreffers', die dan wel weer een waarschuwing zijn, staat er in het gedicht 'Wat docht er'. Toch gaan de gedichten wel degelijk ergens over: over het dichten zelf bijvoorbeeld, over de mens in de moderne maatschappij en veel over liefde en liefdesverdriet. Daar schrijft Bruinja misschien niet erg traditioneel over, maar wel krachtig, met vaart en met een onmiskenbaar eigen geluid. (bron: http://home.tiscali.nl/~jmeulen/fries/)

terug naar boven


 


'MYN KLANKKAST IS IN HYNSTESTÂL'

Oer it postmodernisme yn Gegrommel fan satyn fan Tsead Bruinja
 
troch Abe de Vries 
 
Tsead Bruinja syn beide eardere bondels, De wizers yn it read (2000) en De man dy't rinne moat (2002), binne der yn de krityk oer 't generaal net goed foar weikommen. 'Dilettantisme', 'stienkoale-Frysk', 'foarsearre', 'oplein-modern': pseudonymskriuwer Wiegert Sybrandy hoegde net om negative kwalifikaasjes te sykjen yn in besprek yn Kistwurk. 'Noch lang net útripe', 'net yn balâns', fûn ek resinsinte Babs Gezelle Meerburg yn de Leeuwarder Courant. 'Bruinja liket mei in slingerslach te skriuwen,' neffens Harmen Wind yn Hjir. Hy seach brekken yn byldkonsistinsje, logika en grammatika.
Piter Yedema yn Hjir en Tsjerk Veenstra yn it Friesch Dagblad wiene positiver, mar de reaksjes byinoar smiten kin de konklúzje wêze: foaroer de grutte wurdearring dy't performance-dichter Tsead krijt foar syn optredens, yn Fryslân mar fral dêrbûten, stiet in kritysk, bytiden sljochtwei ôfwizend oardiel fan de literatuerkrityk oer syn teksten.
No ja, 'literatuerkrityk'... Miskien is dat wol in te grut wurd foar it sjenre dat guon besprekkers fan Bruinja beoefenen. Dat it Frysk yn de bondels net altyd poerbêst wie - of bytiden striemin - dêroer stroffele men mei rjocht en reden. Mar foar safier't de pylken rjochte wiene op Bruinja syn styl waard de roas lang net altyd rekke. Wat opfalt, al kuierjend troch dy besprekken hinne, is dat net ien fan de resinsinten besocht hat en jou Bruinja in plak yn hjoeddeistige ûntjouwingen yn de poëzij. Safolrisom spilet hjir it eilânkarakter fan de Fryske literatuer in rol: blykber binne wy ússels genôch en hoege wy net oer de grinzen te sjen nei wat der earne oars bart. Wêr't ik hjir op doel is it postmodernistyske dichtsjen - of, as wy Jabik Veenbaas folgje yn syn krityk op dy term yn De lêzer is in duvel, it let-modernistyske dichtsjen - sa't dat sûnt ein jierren tachtich mei dichters as Dirk van Bastelaere, Erik Spinoy en oaren in plak besiket te feroverjen.
Oer dat wurd 'postmodernistysk' hinne hinget faak as in tongerwolk de swiere ambysje fan dat wat radikaal 'oars' wêze wol, fan 'avant garde'. Wat betsjut it no krekt? Wêr bestiet dy metoade om de fersplintere werklikheid fan dit, ús tiidrek stal te jaan no krekt út? It wurd 'postmodernistysk' is yn de wrâld fan de keunsten populêr. It wol sa folle, dat it fan de weromstuit syn betsjutting driget te ferliezen. Lykwols binne der foar wat de poëzij oanbelanget wol in pear notysjes te meitsjen, dy't ik hjir basearje op wat benammen de Flaamske dichter en essayist Dirk van Bastelaere en de Utertske taalwitenskippers Thomas Vaessens en Jos Joosten deroer sein hawwe. Faaks sil dit my tichter bringe by it ûnderwerp fan dit opstel, de nije bondel fan Tsead Bruinja.
 
YLLÚZJE EN BEDROCH
 
De postmodernistyske literatuerteory hâldt út dat de taal úteinlik net in gaadlik ynstrumint is om de werklikheid mei te represintearjen en lûkt dêr de konklúzje út dat elk besykjen om de werklikheid as in ienheid-mei-betsjutting sjen te litten, yllúzje en bedroch is. It kaaiwurd hjir is 'ienheid'. Dat is wêr't de modernistysk - of âlderwets - ynstelde poëzijlêzer nei siket: in moai ôfmakke gedachte, in balâns yn it fers, ek al is dy allinnich nei lang sykjen te finen.
Wa't himsels in postmodern skriuwer neamt, fersmyt sokke wanen. Dichters moatte by de tiid wêze. It is har plicht om sjen te litten dat de 'grutte ferhalen' ôfdien hawwe. Se moatte harsels en de lêzers net langer foar it lapke hâlde, fynt Van Bastelaere yn Wwwhhoosshh, syn bondel opstellen oer poëzij. In earlik gedicht, skriuwt er, 'is een fragment van een tekstueel zelf', in brokstik dat mei de gongbere kritearia net langer hifke wurde kin. 'In het gedicht zelf is er een zodanige schittering van fragmenten dat het niet mooi meer is.'
De modernisten werkenden har eigen ûnmacht om de werklikheid te represintearjen ek wol, mar treasten harsels mei teksten dy't in represintaasje fan de werklikheid lykje. Se skoepen in eigen werklikheid, om de oanwensten fan it tinken yn termen fan ienheid net ôfleare te moatten. Mar postmodernisten giet it no krekt om de represintaasje fan it net-represintearbere. Van Bastelaere: 'Het onrepresenteerbare wordt hier in de vorm zelf gesuggereerd. Hier geen troost omdat deze modus van het sublieme precies de heersende vormconventies vernietigt en de geldende smaken negeert. Er worden geen nieuwe vormen gezocht om het publiek te plezieren, maar om beter aan te geven dat het onrepresenteerbare bestaat.'
Dit útgongspunt liedt ta in ferskaat fan ferfrjemdzjende techniken yn de poëzij. Betsjuttingen wurde oanjûn, suggerearre en likegau wer ûndergroeven. Logika is dan wer wol, dan wer net oanwêzich. Foarinoar oer delsetten en inoar útslutende perspektiven wurde binnen ien fers brûkt. Werklikheid en dream rinne trochinoar hinne, lykas myte en skiednis. Assosjaasje nimt it plak yn fan kausaliteit, en gean sa mar fierder. Of, sa't Vaessens it polemysk formulearret: 'Ik denk dat een dichter die het anno nu nog als zijn taak ziet om volledig afgeronde, totaal afgewerkte, met netjes op rijm, ritme en andere regelmaat gesorteerde regels gestoffeerde, verzen af te scheiden - gedichten klaar en áf als een inelkaar gezette IKEA-kast - dat zo'n dichter geen serieuze stem kan zijn in de eigentijdse kunst. En dat heeft dan niets te maken met geborneerdheid of snobisme, maar dat heeft te maken met het feit dat juist deze tijd zowel filosofisch als maatschappelijk vér af staat van volledigheid, heelheid of afgewerktheid. Een dichter die meent alles onder controle te hebben, kan niet anders dan een jammerlijke poseur zijn.'
 
IN WAARME BRÛS
 
Op de slim didaktyske ynslach dat in postmodernisme krije kin dat op dizze wize presintearre wurdt, sil ik fierderop koart yngean, en ek op de fraach oft it yn it foarste plak de taak fan in dichter wêze moat en wês taalfilosoof. Earst liket it my fan belang om sjen te litten dat de poëzij yn gegrommel fan satyn besibbe is oan dizze wize fan tinken.
'Lethe', hjit it earste fers, dat foar de sân skiften yn de bondel pleatst is en dat dêrom lêzen wurde kin as programmatysk yntroduksjegedicht. Allinnich de titel al skuort de wrâld fan de dea iepen, set ús del by in grins dy't by libben en wolwêzen net oer te gean is. Fansels is it in klisjeebyld, dat begjinnend by de âlde Griken de fersen oer It Lêste Ofskie befolket. Mei it wurd 'Lethe' wurde ferwachtings skepen, lit my it sa mar sizze. Earst giet Bruinja mei op it tradisjonele paad. Syn 'Lethe' bestiet út 'de moaiste gedachten' oan in ferlerne leafde, byinoar brocht 'yn 'e hoeken fan myn tichte eagen'. De dichter gûlt him in deadsrivier. Mar dan bart der wat frjemds. De triennen wurde in stream dy't de dichter 'by dyn súdlik hûs delrinne litte woe / stream dy't troch de koperen lieding de lekkende / badkeamerkraan yn krûpe moast', om der wer út te kommen as in waarme brûs.
Dit badderjen yn de deadsrivier is orizjineel boartsjen mei in fersliten metafoar. Yn de lêste strofe wurdt it fers fierder oer de kop smiten as 'sy' ynienen foar de doar stiet, 'en it gat net wer tsjuster wurdt'. Riede om hokfoar gat it giet, rint op neat út. In befrijing, safolle is dúdlik, al is it in betochte befrijing. Ek de betsjutting fan de lêste trije rigels kin de lêzer wol oanfiele, mar net echt de finger op lizze. It gûlen is foarby, is de suggestje, as 'ik dy wer ynazemje mei / en it rút iepen kin / net om ús mar om wat / bûten ús is lucht te jaan'. In betiizjend byld, kinst der tiden oer pikerje. Mar yn syn emosjonaliteit wurket it. Om it yn postmodernistyske termen te sizzen: in foarbyld fan in net te finen betsjutting dy't ek as sadanich delset is.
 
FRAGMINTEN
 
Meastentiids sit der in postmodernistysk programma yn de foarm fan de fersen ferburgen. It lange, tredde fers fan it skift 'it ljochtknopke by in oar yn 'e keet is it ljochtknopke' is in oar foarbyld. Earst in strofe grôtfol tradisjonele bylden út de romantyske tradysje - hert, flam, see, sliepen, wetter, fjoerwurden - en dan ynienen in byld út de húskeamer wei:
 
                    ik gean oerein en rin nei it kofjesetapparaat
                    ien skepke foar twa koppen twa koppen ien ferlet
 
De dichter tûmelet út de himel yn it deistige libben, it oantinken oan in tegearre wêzen. Twa koppen, it seit genôch. Dan dinderje wy fierder nei in tsjerkhôf, dat in metafoar wêze kin foar de poëzij fan it oantinken. De dichter siket 'in stien om de deaden mei te tramtearjen', om har dy't út syn libben ferdwûn op te bergjen ûnder de grêfstien fan it gedicht. Hieltyd wer op 'e nij: 'it fernielen fan in tsjerkhôf / liket ien tel mear gesprek as de sneinse stilte fan in dea doarp / achter de dyk dêr't de see oan sliepperich slûge sliepen slikket'. Dêrnei wurdt in nij kompleks fan bylden yntrodusearre dy't mei muzyk te dwaan hawwe. Hat se him net fûler gûlen heard as in ynhierd Gryksk jankkoar, of memmich oan de râne fan it ledikant? Oan it ein raast de dichter like lûd as de 'kinderen voor kinderenstemmen' werom, 'mei in / stikken biten reade tonge / en de ein noch lang net yn 'e bek'.
In prachtich leafdesfers. Mar yn postmodernistyske styl: yn fragmintaryske byldtaal, kombinaasjes út ferskate byldtalen, byinoar holden yn langrinnende rigels dy't ienheid suggerearje, en tagelyk dy ienheid ûndergrave.
Boartsje mei betsjuttings, mei ienheid, it wiist út dat we mei de bondel yn postmodernistysk farwetter sitte. Alle oanwizingen foar dy stelling nei te rinnen soe yn it ramt fan dit opstel te fier gean, mar ien kin der noch wol by. Dat is de wichtige rol fan it tafal yn dizze fersen. It skriuwen fan fersen is as rodeo ride op it tafal, seit Bruinja:
 
                    buollen lok wachtsjend yn kelders
                    fan langst buollen mei nammen
                    dy't se skriuwt buollen mei
                    hynders dêr't er op rydt
 
Fierderop yn de bondel is dat noch oars ferwurde, yn wat ik ien fan de minste - want ien fan de meast didaktyske - fersen fan de bondel fyn ('Wat docht er?'). De dichter seit tsjin immen dy't him nei syn sjongen freget: 'myn klankkast / is in hynstestâl / ik wit net wat derút / draven komt / lit har tafaltreffers / dy in warskôging wêze'.
 
'BRIKE BYLDEN'
 
Yn gegrommel fan satyn praat de dichter yn de measte fersen tsjin himsels, en yn guon fersen tsjin har dy't him ferliet, of dy't hy ferliet. In relaasje dy't op neat útrûn. Of better: dy't op in nijsgjirrige dichtbondel útrûn. De bylden binne sterker, de metafoaren better as yn de twa foargeande bondels, it Frysk is diskear sûnder steurende flaters en de gedichten, foar in part basearre op lûd- en byldassosjaasjes, witte oer 't generaal better wêr't se hinne wolle. Bruinja, nettsjinsteande syn postmodernistyske ynslach, kin de romantikus yn him net ûnder de tomme hâlde en dat is mar goed ek. It prosedee fan it ferfrjemdzjen giet meastentiids net safier dat wy út it each ferlieze wêr't de bondel oer giet.
Wa't de djippere bedoeling fan boppeneamde techniken - want it binne techniken - net sjocht, wa't gjin antenne hat foar de poëtysk-teoretyske boadskip dy't hjir ek útdroegen wurdt, dy stiet al gau raar mei de eagen te kniperjen. Dy sil stroffelje, lykas Joop Boomsma die yn syn resinsje yn Trotwaer (maaie 2002) oer De man dy't rinne moat, 'oer brike bylden, oer sinnen dy't net ôfmakke wurde of oerrinne yn oare sinnen, oer op it each net-logise ôfbrekkings, oer in oerfloed fan adjektiven'.
De ferklearring foar sok 'bryk skriuwen' dêr't it dan op útdraait, is meastentiids dat Bruinja 'te hastich' is, of dat teksten dy't it goed dogge by performances noch gjin goede lêsteksten opsmite. In frjemde reaksje. Ik soe sizze: lit de resinsint de skriuwer earst marris serieus nimme. Gean nei wat syn bedoeling wêze kin. Bewize dat bedoeling en resultaat it net mei-inoar iens wurde kinne, is in better fûnemint foar krityk as roppe dat jo net ite wat je net kenne.
 
TAALMANTSJE
 
It nijsgjirrige oan Bruinja syn poëzij is de byldenrike konfrontaasje fan in romantikus dy't it útbalte wol (dat is dy man dy't al dy grutte wurden brûkt), mei in taalmantsje dat begrypt - sjen litte wol - dat in nei de poëzij transportearre Fortuin-adagium fan 'opskriuwe wat jo fiele' noait bewierheid wurde kin. Dy spanning sit yn syn bêste gedichten, en dat binne der yn dizze bondel in protte.
Ek is der wolris in misslach, benammen yn fersen dy't earder in didaktysk - ik neamde it hjirboppe al - as in poëtysk doel lykje te hawwen. It fers 'Wat docht er?' is in foarbyld. De earste wet fan it skriuwen - ek anno 2003 - is show, don't tell. Ek it lêste skift fan de bondel, 'grús', kin my om dy reden net oertsjûgje. It lêste fers fan dat skift giet sa:
 
                    kaam hjir om stjerrestof te wurden
                    om as in bern fan dizze tiid
                    no te wêzen
                    ik bin no
                    ik bin dizze tiid
                    ryd op in smoarch hynder sûnder namme
 
Sa'n fers is my te pamfletterich, en dat mankemint hawwe wol mear fersen yn gegrommel fan satyn. Guon fersen bringe nei myn smaak de heilsboadskip fan de nije poëzij te iendiminsionaal. Guon oare fersen, lykas dat mei de begjinrigel 'ferskûle preau ik it mes oerdwers', binne ien en al riedsel. As de lêzer net betinke kin - gjin oanwizings kriget - fan hokker werklikheid oantoant wurdt dat dy net te represintearjen is, sjit de postmodernistyske dichter syn doel foarby. Wêr't de lêzer totaal gjin beet krije kin, dêr lit er los. Yn dizze poëzij is it de keunst om de lêzer op 'e doele te bringen, net om him ophâlde te litten mei syn kuier. It is de keunst om him fata morgana's en ferrifeljende ljochtflitsen te toanen, net om him yn it folsleine tsjuster sitte te litten.
 
POSYSJE KIEZE
  
It falt net altyd ta en rin om in tal falkûlen fan it postmodernisme hinne. Sa hat dizze literatuerteory in kearn fan artistyk nihilisme en in pessimisme yn, dy't neffens de wetten fan de logika by einbeslút liede moat ta it ferdwinen fan de literatuer. Want as der neat mear represintearre wurde kin, en as we út en troch sjen litten hawwe dat dit it gefal is, wêrom soenen we dan noch skriuwe? En wêrom soenen we dan noch kritearia prebearje út te finen om 'goede' en 'minne' literatuer mei hifkje te kinnen? Foar sokke fraachstikken oer moat de dichter syn posysje kieze.
Dan is der wat ik mar neame sil de 'didaktyske ferlieding'. Eangst om net begrepen te wurden, kin der ta liede dat de dichter syn fersen frijwat 'útlis' meijout, wat de sizzingskrêft fan dy fersen faak gjin goed docht om't it meastentiids om tekstfragminten giet dy't as poëtyske boustiennen har plak net echt fine. As er op dit gefaar gjin acht slacht, wurdt de dichter al gau in ûnderwizer. Ferlykje it earder oanhelle sitaat fan Dirk van Bastelaere: 'Er worden geen nieuwe vormen gezocht om het publiek te plezieren, maar om beter aan te geven dat het onrepresenteerbare bestaat.'
In tredde probleem mei de postmodernistyske literatuerteory, yn myn eagen, is dat it giet om in represintaasje-teory dy't sa radikaal is dat it plak en de funksje fan keunst yn in sosjale kontekst út it each ferdwynt. Sizze dat represintaasje mei it ridskip fan de taal net mooglik is en dêr oer skriuwe wolle is in teoretysk-fûnemintalistyske kar. Dêr foaroer stiet de psychologyske - minsklike - needsaak fan de keunstner him te uterjen, leafst op syn meast persoanlike wize oer syn meast persoanlike tema's, en de driuw by de lêzer om dêr kennis fan te nimmen. Dit soe ta in wat pragmatysker tinken liede kinne. Yn it gefal fan goede poëzij werkenne lêzers in part fan harsels yn wat der foar it ljocht brocht wurdt, en dat jout romte oan ek oare ûnderwerpen as it 'ûnrepresentearbere'.
Kin in skriuwer net altiten weromfalle op de pragmatyske oplossing fan it Wittgensteinsiaanske 'taalspul'? Alle taal grypt werom op pragmatyske sosjale ôfspraken, net op mjitlatten dy't bûten de minske ferburgen binne. Allinnich binnen dit ramt fan ôfspraken - dat taal wol wat represintearje moat, oars wurdt de wrâld dôfstom - kin er besykje om syn eigen taalspultsje te boartsjen en syn eigen taalmantsje te wêzen, sûnder dalik fan dichter te feroarjen yn taalfilosoof.
Bruinja wrakselet yn syn bondel mei dit soarte fan kwestjes. It wurdt tiid dat syn resinsinten de mouwen ek opstrûpe. (bron: www.farsk.nl)

terug naar boven
 

'mjn klankkast is een paardenstal'

Over het postmodernisme in 'Gegrommel fan satyn' van Tsead Bruinja

door Abe de Vries 

Tsead Bruinja zijn beide eerdere bundels, De wizers yn it read (2000) en De man dy't rinne moat (2002), zijn er in de kritiek over het algemeen niet goed vanaf gekomen. 'Dilettantisme', 'steenkolenfries', 'geforceerd', 'opgelegd modern': pseudoniemschrijver Wiegert Sybrandy hoefde niet naar negatieve kwalificaties te zoeken in een recensie in Kistwurk. 'Nog lang niet uitgerijpt', 'niet in balans', vond ook recensente Babs Gezelle Meerburg in de Leeuwarder Courant. 'Bruinja lijkt met de Franse slag te schrijven,' volgens Harmen Wind in Hjir. Hij zag gebreken in de beeldconsistentie, logica en grammatica.
Piter Yedema in Hjir en Tsjerk Veenstra in het Friesch Dagblad waren positiever, maar de uit de totale hoeveelheid reacties kan de conclusie getrokken worden : tegenover de grote waardering die de performancedichter Tsead krijgt voor zijn optredens, in Fryslân maar vooral daarbuiten, staat een kritisch, soms buitengewoon afwijzend oordeel van de literatuurkritiek over zijn teksten.
Nou ja, 'literatuurkritiek'... Misschien is dat wel een te groot woord voor het genre dat sommige recensenten van Bruinja beoefenen. Dat het Fries in de bundels niet altijd perfect was - of soms slecht - daarover valt men met reden. Maar voor zo ver de pijlen gericht waren op Bruinja zijn stijl werd de roos lang niet altijd geraakt. Wat opvalt, al wandelend door die recensies heen, is dat niet een van de recensenten geprobeerd heeft om Bruinja te plaatsen in de huidige ontwikkelingen in de poëzie. Voor de zoveelste keer speelt hier het eilandkarakter van de Friese literatuur een rol: blijkbaar hebben we genoeg aan onszelf en hoeven we niet over de grenzen te kijken naar wat er ergens anders gebeurt. Waar ik hier op doel is het postmodernistische dichten - of, als we Jabik Veenbaas volgens in zijn kritiek op die term in De lêzer is in duvel, het laatmodernistische dichten - zoals dat sinds de eind jaren tachtig met dichters als Dirk van Bastelaere, Erik Spinoy en anderen een plek probeert te veroveren.
Over dat woord 'postmodernistisch' hangt vaak als een donderwolk de zware ambitie van datgene dat radicaal 'anders' wil zijn, van 'avant-garde'. Wat betekent dat nu precies? Waar bestaat die methode om de versplinterde werkelijkheid van dit, ons tijdperk gestalte te geven nu precies uit? Het woord 'postmodernistisch' is in de wereld van de kunsten populair. Het wil zo veel, dat het van de weeromstuit zijn betekenis dreigt te verliezen. Evengoed zijn er wat de poëzie betreft wel een paar notities te maken, die ik hier baseer op wat met name de Vlaamse dichter en essayist Dirk van Bastelaere en de Utrechtse taalwetenschappers Thomas Vaessens en Jos Joosten daarover hebben gezegd. Misschien zal dit me dichter bij het onderwerp van dit opstel brengen, de nieuwe bundel van Tsead Bruinja.

illusie en bedrog 

De postmodernistische literatuurtheorie beweert dat de taal uiteindelijk niet een geschikt instrument is om de werkelijkheid mee te representeren en trekt daar de conclusie uit dat elke poging om de werkelijkheid als een eenheid met betekenis te laten zien, illusie en bedrog is. Het sleutelwoord hier is 'eenheid'. Dat is waar de modernistisch - of ouderwets - ingestelde poëzielezer naar zoekt: een mooi afgeronde gedachte, een balans in het gedicht, ook al is die alleen na lang zoeken te vinden.
Wie zichzelf een postmodern schrijver noemt, verwerpt zulke wanen. Dichters moeten bij de tijd zijn. Het is hun plicht om te laten zien dat de 'grote verhalen' afgedaan hebben. Ze moeten zichzelf en de lezers niet langer voor de gek houden, vindt Van Bastelaere in Wwwhhoooosshh, zijn essaybundel over poëzie. Een eerlijk gedicht, schrijft hij, 'is een fragment van een tekstueel zelf', een brokstuk dat met de gangbare criteria niet langer gestaafd kan worden. 'In het gedicht zelf is er een zodanige schittering van fragmenten dat het niet mooi meer is.'
De modernisten herkenden hun eigen onmacht om de werkelijkheid te representeren ook wel, maar troosten zichzelf met teksten die een representatie van de werkelijkheid leken. Ze schiepen een eigen werkelijkheid, om de aanwinsten van het denken in termen van eenheid niet te moeten afleren. Maar postmodernisten gaat het nu net om de representatie van het onrepresenteerbare. Van Bastelaere: 'Het onrepresenteerbare wordt hier in de vorm zelf gesuggereerd. Hier geen troost omdat deze modus van het sublieme precies de heersende vormconventies vernietigt en de geldende smaken negeert. Er worden geen nieuwe vormen gezocht om het publiek te plezieren, maar om beter aan te geven dat het onrepresenteerbare bestaat.'
Dit uitgangspunt leidt tot een verscheidenheid van vervreemdende technieken in de poëzie. Betekenissen worden aangereikt, gesuggereerd en net zo snel weer ondergraven. Logica is  dan weer wel, dan weer niet aanwezig. Tegenovergestelde en elkaar uitsluitende perspectieven worden binnen een vers gebruikt. Werkelijkheid en droom lopen door elkaar heen, net als mythe en geschiedenis. Associatie neemt de plek in van causaliteit, en ga zo maar door. Of, zoals Vaessens het polemisch formuleert: 'Ik denk dat een dichter die het anno nu nog als zijn taak ziet om volledig afgeronde, totaal afgewerkte, met netjes op rijm, ritme en andere regelmaat gesorteerde regels gestoffeerde, verzen af te scheiden - gedichten klaar en áf als een in elkaar gezette IKEA-kast - dat zo'n dichter geen serieuze stem kan zijn in de eigentijdse kunst. En dat heeft dan niets te maken met geborneerdheid of snobisme, maar dat heeft te maken met het feit dat juist deze tijd zowel filosofisch als maatschappelijk vér af staat van volledigheid, heelheid of afgewerktheid. Een dichter die meent alles onder controle te hebben, kan niet anders dan een jammerlijke poseur zijn.'

een warme douche 

Op de overdreven didactische inslag die een postmodernisme krijgen kan dat op deze wijze gepresenteerd wordt, zal ik verderop kort ingaan, en ook op de vraag of het in de eerste plaatse de taak van een dichter moet zijn om taalfilosoof te zijn. In de eerste plaast lijkt het mij van belang om aan te tonen dat de poëzie in Gegrommel fan satyn verwant is aan deze manier van denken.
'Lethe', heet het eerste vers, dat voor de zeven afdelingen in de bundel geplaatst is en dat daarom gelezen kan worden als programmatisch introductiegedicht. Alleen de titel al trekt de wereld van de dood open, zet ons op een grens die in het leven en welzijn niet over te steken is. Vanzelfsprekend is het een clichébeeld, dat begint bij de oude Grieken en de gedichten over Het Laatste Afscheid bevolkt. Met het woord 'Lethe' worden verwachtingen gecreëerd, laat me het zo maar zeggen. Eerst gaat Bruinja mee op het traditionele pad. Zijn 'Lethe' bestaat uit 'de mooiste gedachten' aan een verloren geliefde, bijeen gebracht 'in de hoeken van zijn dichte ogen'. De dichter huilt zichzelf een doodsrivier. Maar dan gebeurt er wat vreemds. De tranen worden een stroom die de dichter 'bij je zuidelijk huis langs wilde laten lopen / stroom die door de koperen leiding de lekkende / badkamerkraan in moest kruipen', om er weer uit te komen als een warme douche.
Dit badderen in de doodsrivier is origineel spelen met een versleten metafoor. In de laatste strofe wordt het gedicht verder over de kop gegooid als 'zij' opeens voor de deur staat, 'en het gat niet weer donker wordt'. Raden om wat voor gat het gaat, loopt op niets uit. Een bevrijding, zoveel is duidelijk, al is het een verzonnen bevrijding. Ook de betekenis van de laatste drie regels kan de lezer wel aanvoelen, maar niet echt de vinger op leggen. Het huilen is voorbij, is de suggestie, als 'ik je weer in mag ademen / en het raam weer open mag / niet om ons maar om aan wat / buiten ons is lucht te geven'. Een verwarrend beeld, je kunt er lang over piekeren. Maar in zijn emotionaliteit werkt het. Om het in postmodernistische termen te zeggen: een voorbeeld van een niet te vinden betekenis die ook als zodanig neergezet is.

fragmenten

Meestal zit er een postmodernistisch programma in de vorm van de gedichten verborgen. Het  lange, derde vers uit de afdeling 'het lichtknopje bij een ander in de tent is het lichtknopje' is een ander voorbeeld. Eerst een strofe tjokvol traditionele beelden uit de romantische traditie - hart, vlam, zee, slapen, water, vuurwoorden - en dan opeens een beeld uit de huiskamer vandaan:

ik kom overeind en loop naar het koffiezetapparaat
een schepje voor twee koppen twee koppen een behoefte

De dichter duikelt uit de hemel in het daagse leven, een herinnering aan een samenzijn. Twee koppen, het zegt genoeg. Dan denderen we verder op naar een kerkhof, dat een metafoor zou kunnen zijn voor de poëzie van de herinnering. De dichter zoekt een steen om de doden mee te pesten', om haar die uit zijn leven verdween op bergen onder de grafsteen van het gedicht. Aldoor weer opnieuw: 'het vernielen van een kerkhof / lijkt een tel meer gesprek als de zondagse stilte van een dood dorp / achter de dijk waar de zee aan slaperige slome slapen likt'. Daarna wordt een nieuw complex van beelden geïntroduceerd die met muziek hebben te maken. Heeft ze hem niet harder horen huilen dan een ingehuurd Grieks jankkoor, of moederlijk aan de rand van het ledikant? Aan het eind raast de dichter net zo hard als de 'kinderen voor kinderenstemmen' terug, 'met een / stukgebeten rode tong / en nog lang niet uitgeput'.

Een prachtig liefdesgedicht. Maar in postmodernistische stijl: in fragmentarische beeldtaal, combinaties uit verschillende beeldtalen, bij elkaar gehouden in uitlopende regels die eenheid suggereren, en tegelijkertijd die eenheid ondergraven.

Spelen met betekenissen, met eenheid, het bewijst dat we met de bundel in postmodernistisch vaarwater zitten. Alle aanwijzingen voor die stelling na te lopen zou in het kader van dit essay te ver gaan, maar eentje kan er nog wel bij. Dat is de belangrijke rol van het toeval in deze gedichten. Het schrijven van gedichten als rodeo rijden op het toeval, zegt Bruinja:

 bellen geluk wachtend in kelders
van verlangen bellen met namen
die ze schreef bellen met
paarden waar hij op rijdt

Verderop in de bundel is dat weer anders verwoord, in wat ik een van de minste - want een van de meest didactische - gedichten van de bundel vind ('Wat doet hij?'). De dichter zegt tegen iemand die hem naar zijn gezang vraagt: 'mijn klankkast / is een paardenstal / ik weet niet wat eruit / komt draven / laat haar toevalstreffers / jou een waarschuwing zijn'.

kromme beelden 

In Gegrommel fan satyn praat de dichter in de meeste gedichten tegen zichzelf, en in sommige gedichten tegen haar die hem heeft verlaten, of die hij verliet. Een relatie die op niets uitliep. Of beter: die op een interessante dichtbundel uitliep. De beelden zijn sterker, de metaforen beter als in de twee voorgaande bundels, het Fries is dit keer zonder storende fouten en de gedichten, deels gebaseerd op geluids- en beeldassociaties, weten over het algemeen beter waar ze heen willen. Bruinja, ondanks zijn postmodernistische inslag, kan de romanticus in hem niet onder de duim houden en dat is mar goed ook. Het procédé van de ferfremdung gaat meestal niet zo ver dat we uit het oog verliezen waar de bundel over gaat.

Wie de diepere bedoeling van bovengenoemde technieken - want het zijn technieken - niet ziet, wie geen antenne heeft voor de poëtisch-theoretische boodschap die hier ook uit wordt gedragen, die staat al snel vreemd met zijn of haar ogen te knipperen. Die zal struikelen, net als Joop Boomsma in zijn recensie in Trotwaer (mei 2002) over De man dy't rinne moat, 'over kromme beelden, over zinnen die niet afgemaakt worden of doorlopen in andere zinnen, over op het oog onlogische afbrekingen, over een overvloed aan adjectieven'.

De verklaring voor zulk 'krom schrijven' waar het dan op uitdraait, is meestal dat Bruinja 'te haastig' is, of dat teksten die het goed doen bij performances nog geen goede leesteksten opleveren. Een vreemde reactie. Ik zou zeggen: laat de recensent de schrijver eerst maar eenss serieus nemen. Ga na wat zijn of haar bedoeling kan zijn. Bewijs dat bedoeling en resultaat  niet met elkaar overeenkomen, is een beter fundament voor kritiek als roepen dat je niet eet wat je niet kent.  

taalmannetje

Het interessante aan Bruinja zijn poëzie is de beeldrijke confrontatie van een romanticus die het uitschreeuwen wil (dat is de man die al die grote woorden gebruikt), met een taalmannetje dat begrijpt - wil aantonen - dat een naar de poëzie getransporteerd Fortuinadagium van 'opschrijven wat je voelt' nooit bewaarheid kan worden. Die spanning zit in zijn beste gedichten, en dat zijn er in deze bundel een hoop.

Ook is er wel eens een miskleun, met name in gedichten die eerder een didaktisch - ik noemde het hierboven al - dan een poëtisch doel lijken te hebben. Het gedicht 'Wat doet hij?' is een voorbeeld. De eerste wet van het schrijven - ook anno 2003 - is: 'show, don't tell'. Ook de laatste afdeling van de bundel, 'gruis', kan mij om die reden niet overtuigen. Het laatste gedicht gaat zo:

kwam hier om sterrenstof te worden
om als een kind van deze tijd
nu te zijn
ik ben nu
ik ben deze tijd
rijd op een smerig paard zonder naam  

Zo'n gedicht is mij te pamfletachtig, en dat mankement hebben wel meer gedichten in Gegrommel fan satyn. Sommige gedichten brenge naar mijn smaak de heilsboodschap van de nieuwe poëzie te eendimensionaal. Sommige andere gedichten, zoals dat met de beginregel 'verscholen proefde ik het mes overdwars', zijn één en al raadsel. Als de lezer niet bedenken kan - geen aanwijzingen krijgt - van welke werkelijkheid aangetoond wordt dat die niet te representeren is, schiet de postmodernistische dichter zijn doel voorbij. Waar de lezer totaal geen grip op krijgen kan laat hij los. In deze poëzie is het de kunst om de lezer op weg te helpen, niet om hem te remmen in zijn wandeling. Het is de kunst om hem fata morgana's en verwarrende lichtflitsen te tonen, niet om hem in het volslagen duister te laten staan.

positie kiezen

Het valt niet altijd mee om de valkuilen van het postmodernisme heen te lopen. Zo heeft deze literatuuertheorie een kern van artistiek nihilisme en een pessimisme in zich,  dat volgens de wetten van de logica aan het eind moet leiden tot het oplossen van de literatuur. Want als er niet meer gerepresenteerd kan worden, en als we door en door hebben laten zien dat dit het geval is, waarom zouden we dan nog schrijven? En waarom zouden we dan nog criteria proberen te vinden om 'goede' en 'slechte' literatuur aan te staven? Ten opzichte van dit soort vraagstukken moet  de dichter zijn positie kiezen.

Dan is er wat ik voor het gemak noemen zal de 'didaktische verleiding'. Angst om niet begrepen te worden, kan er toe leiden dat de dichter zijn gedichten vrij veel 'uitleg' meegeeft, wat de zeggingskracht van die gedichten vaak niet ten goede komt omdat het meestal om tekstfragmenten gaat die als poëtische bouwstenen hun plek niet echt vinden. Als hij of zij op dit gevaar geen acht slaat, wordt de dichter al snel een onderwijzer. Vergelijk het eerder aangehaalde citaat van Dirk van Bastelaere: 'Er worden geen nieuwe vormen gezocht om het publiek te plezieren, maar om beter aan te geven dat het onrepresenteerbare bestaat.'

Een derde probleem met de postmodernistische literatuurtheorie, in mijn ogen, is dat het gaat om een representatietheorie die zo radicaal is dat de plek en de functie van kunst in een sociale context uit het oog verdwijnt. Beweren dat representatie met het gereedschap van de taal niet mogelijk is en daar over willen schrijven is een theoretische-fundamentalistische keuze. Daar tegenover staat de psychologische - menselijke - noodzaak van de kunstenaar zich te uiten, liefst op zijn of haar meest persoonlijke wijze over zijn meest persoonlijke thema's, en de drang bij de lezer om daar kennis van te nemen. Dit zou tot een wat pragmatischer denken kunnen leiden. In het geval van goede poëzie herkennen lezers een deel van zichzelf in wat er wordt gebracht, en dat geeft weer ruimte aan andere onderwerpen als het 'onrepresenteerbare'.

Kan een schrijver niet altijd terugvallen op de pragmatische oplossing van het Wittgensteinsiaanse 'taalspel'? Alle taal grijpt terug op pragmatische sociale afspraken, niet op meetlatten die buiten de mens verborgen liggen. Alleen binnen dit kader van afspraken - dat taal wil wat representeren moet, anders wordt de wereld doofstom - kan hij proberen om zijn eigen taalspelletje te spelen en zijn eigen taalmannetje te zijn, zonder meteen van dichter te veranderen in taalfilosoof.

Bruinja worstelt in zijn bundel met dit soort kwesties. Het wordt tijd dat zijn recensenten de mouwen ook opstropen.

vertaling: Tsead Bruinja

terug naar boven


hoteldebotel

door Wouter Godijn

'...maar als u nog iets mooiers wilt kopen, koop dan de nieuwe bundel van de Friese dichter Tsead Bruinja Gegrommel fan satyn...Ik ben helemaal hoteldebotel van deze bundel. Bruinja's liefdesgedichten gaan door merg en been: 'ik verzamelde uit alle plaatsen waar ik aan je had gedacht / de mooiste gedachten bracht ze bijeen in de hoeken van / mijn gesloten ogen (...) / leg je nog een keer in mij ten ruste / leg je neer zoals ik mij loom in jou neerlegde'. 
Amen. (bron: Dagblad van het Noorden, 28-03-2003)

terug naar boven



Friestalige bundels komen in een aantal gevallen in aanmerking voor een subsidie van het NLPVF. Mijn uitgever kreeg voor mij eerste twee bundels zo'n toelage. 'Gegrommel fan satyn' werd afgewezen voor deze subsidie op de volgende gronden:  


'De negatieve beslissing is mede op grond van rapportage van drie onafhankelijke ter zake kundige adviseurs. Wij hebben hen gevraagd te kijken naar de literaire kwaliteit van het om aan te geven welk belang de eventuele uitgave voor de Friese letterkunde zou hebben. De volgende overwegingen hebben tot deze negatieve beslissing geleid. De gedichten 'gaan', aldus een der adviseurs, 'in deze bundel onder aan vormeloosheid en planloosheid'. 'Een dwingende en liefst ook obsessieve inhoud ontbreekt.' Men stoort zich aan versleten beeldspraak en het gemis aan een overtuigende structuur. Gezegd wordt: 'wie zich over zo'n universeel thema (de liefde die voorbij gaat) uit wil spreken, dient hoge ogen te gooien, en Bruinja slaagt daar niet in. De slotsom is dat 'deze bundel te weinig betekenis heeft voor de Friese letterkunde'.' (bron: brief van het NLPVF aan Uitgeverij Bornmeer)

terug naar boven