Tsead Bruinja dichtet en 'performet' dat it slydjaget. Nei in pear bondels yn it Hollânsk, útjûn yn eigen behear, is no binnen twa jier tiid syn twadde Fryske fersebondel útkaam, wat oanjout dat wy mei in dreaun man te krijen ha dy't, sjoen, heard en lêzen wurde wol (wat mear is as de winsk fan Multatuli).
Oan de earste De wizers yn it read (2000) is aardich omtinken jûn, mar trochstrings net al te posityf. It wurdt heech tiid om de nije, De man dy't rinne moat te besprekken, want it soe my net nij dwaan as der sa njonkenlytsen al in folgjende op 'e parse leit.

Lûkt Tsead Bruinja him wat oan fan besprekkers? Ik soe sizze: om 'e bliksem wol: Piter Yedema, dy't frijwat omstint op 'De wizers', nimt waar dat de dichter tangele is mei mem, grutâlden en in suske. Hy skriuwt: 'Fan de heit ûntbrekt elk spoar' (Hjir). En sjedêr: De lêste bondel begjint fuortdalik mei in heitefers dat sta seit, al giet it oer syn dea: Brêgeman. De opdracht 'Foar Piter' hie net misstien. Mar Bruinja hie der faaks better oan dien en jou mear omtinken oan de krityk fan Wiegert Sybrandy dy't it hat oer 'folslein brike sinnen' en 'ûnnoazele rimram' (Kistwurk), ek al noeget de iroanyske toan fan syn stik dêr net dalik ta út.

 

1. De rinner is alinne

Mar earst in pear opmerkings oer uterlik en yndieling fan it De man dy't rinne moat.
It boekje sjocht der kreas út. Lit dat mar oan Slagter oer. Op it omkaft in foto fan, foar safier't ik it besjen kin, it ûnderein fan Neil Armstrong, ompandeljend op 'e moanne. Suggestje: it giet hjir net om in sljochtweihinne kuierke mar om 'a giant step for mankind' dy't noch herwaarts jierren syn printen neilit.
Bruinja docht it net foar in bytsje. (It kin fansels ek wêze dat er oanjaan wol hoe nij en frjemd en gefaarlik it allegear noch foar him is op dit mêd, mar dy mooglikheid leit, sjoen de wize dêr't er him op presintearret, net foar de hân.)
De bondel is yndield yn twa skiften: Brêgeman (23 gedichten) en Cold turkey fan in reade dream (12 gedichten).
Hy begjint mar leafst mei twa motto's as taljochting op dy rinnende man. Beide komme der op del, dat sa'n oantrune rinner yn beweging is, oan de dingen foarbygiet, ûnderweis is, nearne oan hingjen bliuwt of yn fertiisd rekket, mar ek net opholden wurdt troch relaasjes mei oaren. Koart sein: de man dy't rinne moat is iensum, in einzelgänger. No dat tochten wy al. It type fan 'de wandelende Jood', koartsein, of de kristlike pilgrim. De âlde romantyk fan nearne rêst, nearne thús.

Werom earst mar nei dat heiteliet. Ik sis liet, want it rint as in spande hazze en wurdt ûnderbrutsen troch refreineftige beswarrende fragminten 'byn my de houtsjes ûnder heit', ensfh., hieltyd krekt wer oars, mar moai fan toan. Gjin lêstekens of haadletters, enzjambearje sa ha jo net, ja dit wol der by my wol yn.
Ik sei liet, want dat docht Tsead sels ek: 'sa sil dit liet my net meie kinne'.
En ik heakje earne efter, reitsje de feart efkes kwyt en tink: ferduld, 'meie'? Falt Tsead net yn 'e smaak by syn eigen liet? Of bedoelt er dat it liet net om him hinne kin, 'mije' dus?
Dit sil dochs net in tûkelteamke wêze dêr't er de lêzer mei hifkje wol, sa't er dat docht yn it kryptogramke dêr't er it fers mei beslút mei as kwisfraach derûnder: hokker skriuwersnammen ha ik hjiryn ferburgen? Ik bin yn dit soarte fan riedsels net sa sterk, dus neist Tsjêbbe Hettinga (slim simmer), Tiny Mulder (it iis is tin), Guido Gezelle (skriuwerkes op it wetter) en Hans Lodeizen (dizze wrâld is -net- de echte) sil er der noch wol in pear yn ferwrotten ha, om aansens syn kritisi te kakken te setten.
Soe er dochs bedoele dat in gedicht syn eigen smaak hat en dat it as it klear is syn eigen dichter útkoarje kin?

 

2. Grapkes by de rûs

Sa ferget er my om it heiteliet nochris te lêzen sûnder my meitroaie te litten troch feart en meldij.
En ik stuitsje op: jagen (ynstee fan jeien), galoppearje (ynstee fan fjouwerje), sleau (ynstee fan sloech), in blauwe laai (ynstee fan in blau laai). Flaters dy't my earst net yn 'e wei wienen en no oanlieding foarmje om ek in rigel as beferzen bleien vissticks grapke steurend te finen.
Dat docht my tinken oan fan dy ferfelende lju dy't yn petearen as fêste útdrukking ha: 'Vergis je niet!' (Ja, Hollanders fansels.) Dêrmei jouwe se blyk fan in nayf soart arrogânsje. Sy oersjogge blykber it hiele hear en sille in oar wol even it paad wize. Delbûgend, dat is it. Wat dat te meitsjen hat mei dit sintsje? Dat jout itselde soart naïve ynformaasje, om te foarkommen dat in lêzer sizze sil: 'No no, dat is wol wat flau net?' Of: 'Falt dit net wat út 'e toan?' Nee: GRAPKE. Vergis je niet. No toe dan mar: haha.
No sit ik dus alhiel op 'e kast, en dat wylst ik it liet sa noflik meisong. En dat allinne troch dy ûnnoazele sleauwichheden. Ik wol werom nei de krêft fan oarspronklikens en de faasje.
Kom, in nij fers. It kin noch fjouwerentritich kear goed gean.

Sy wennet yn in baarnend hûs…
In absurdistysk fers oer in frommes dat lêzendewei yn de flammen omkomt.
De tsjinstellings mei de bûtenwrâld komme ferfrjemdzjend oan 'e oarder. Ik bin wat mear op myn iepenst no, fyn 'it hat gjin sin' net moai en hâld net fan 'dânsjen'. En as dêr stiet:
…..har kat
springt by har op 'e skoat mei in
plantaardich streakferlet jit sy noch
wat spiritus oer de foto-albums (,,,)
freegje ik my ôf wat dat streakferlet mei har en har spiritusjitterij te krijen hat. Ik hie dat dochs dy kat ta ha wollen. It liket allegearre net sa nau te hippen. Hawar, ik bin de man dy't lêze moat, next please!

 

foar't de nacht….
In fers oer Skiermûntseach. It eilân wurdt personifiearre as in berntsje dat op bêd moat mei in teltsje. Wat liken, oanspield op it strân (fûgel) of ferrinnewearre yn it dún (hazze) lizze in morbide byld oer dit plaatsje hinne. It hat sfear. Hea, dit fers stie ek yn dy sammelbondel Do bliuwst wol, do wol. Even opsykje. Deale, ik sjoch frijwat ferskillen. Potlead derby: it gedicht telt njoggentjin rigels, ik tel… ienentweintich ôfwikings, feroarings, farianten. Ienentweintich! Foar it measte part binne it korreksjes, mar lang net altyd. Bruinja liket mei in slingerslach te skriuwen, ûnder it motto: kin sa wol, net eamelje ju, at (yn dizze bondel in kear as tolve!) it mar spontaan bliuwt, rjocht foar de raap, wat kin 't skele, dy staveringsrigeltsjes en dat gesjanker oer geef Frysk, dêr moatte jo as keunstner boppe stean.
Dat heart wol 'cool', mar it is in fersin. Sleauwichheid hat net út te stean mei spontanens. Oer in pear flaterkes silst my net seuren hearre, mar hy makket it te bûnt en dat is spitich, want ferduld, Tsead kin wol dichtsje.

 

3. Soere apel

Wat no? Ik moat earst mar troch de hiele soere apel hinne en blomlês út wat noch komt in rychje ferstechnyske en grammatikale frjemdichheden byelkoar (staveringsflaters ensfh. lit ik dêrby bûten beskôging):

 

……draaie de nekken as ûlen om
fierder at se tochten dat se koenen (IS YOUR BEING SERVED)

 

Pleonastyske útwreiding. It stik dat folget op 'om' is oerstallich (want dy ûlenekken seinen genôch).

 

do bist it spoekskip ik dyn fergiene haven
dit binne de fergiele kaarten op 'e tafel
dy't ik tekenje kin  (MYN MARS)

 

Byldkonsistinsje. In fergiene haven dy't fergiele kaarten tekent?

 

at se yn 'e spegel sjocht
wit se net oft se har mem is
of as de twadde drip
op har liket (SY HAT HAR GOUDEN HIER FERSULVERE)

 

Logika. It gier hjir net om alternativen, dus net om in kar. Wa't net wit oft se har mem is, seit dêrmei dat se allinne op har liket. Wa't wól wit dat se har mem is, ferliest har ik as dochter en kin dit dus nea sa sizze. (Dichterlike frijheid? Nee, dichterlike ûnberoaidens.)

 

…syn wiisheid hie er út 't krante
en fan âlde hearen bygelyks syn heit sinen (pake wie in merzbouwer…)

 

Gearlûken. Wie de wiisheid fan syn heit (as ien fan de âlde hearen) of wienen de hearen fan syn heit (sa't dat 'sinen' hjir suggerearret)?

 

oant syn oanwêzigens in sokkel
waard ôfstân fan de ierde 
dy't sy har altyd winske hie (se woe fjochtsje…)

 

Grammatika. In wrakke beheining yn de twadde rigel, dy't sizze wol: en sy op in ôfstân fan de ierde kaam.

 

Ik wol mei dy (…) fjochtsje tsjin de langst dy net stiif tsjin my oan te drukken (RUCHWEI)

 

Kryptysk taalgebrûk. Wat foar gefjocht is dit? Ik kin my yntinke dat ien fjochtet tsjin de langst immen stiif tsjin him oan te drukken. Swierder wurdt it as ien fjochtet tsjin de langst immen NET stiif tsjin him oan te drukken, mar ûnsin is it as ien MEI DE OAR fjochtet tsjin de langst om him of har NET stiif tsjin him oan te drukken. Docht er dat nammers tegearre mei de oar of tsjin de oar?

 

Ik soe sizze, pseudo-ynteressante bullshit, sokke taal Tsead. En dit is lang net alles, mar ik ha myn nocht. Want hjir is it net mei sein.

 

4. In hoarn fol rûs

Ik neam in stikmannich begripen dy't my, dwers troch it ûnrant hinne, foar dizze poëzy (of leaver, de potinsje dêrfan) ynnimme:
- non-konformisme/oarspronkelikens/orzjinele assosjaasjes
- gefoeligens/kwetsberens/beswarrende taal
- twingende, persoanlike tematyk

 

Earst in fragmint. Ut:  WITE TSJELK de lêste twa strofen:
(…)
twa wrakken bûkjend ûnderweis
nei de boaiem fan in wêzen
yn in see fan knûkertekkens

 

in fûleindich wrantelich bargebiten
en lokje it liet razend flechtsjend
út it wiete beskûl fan har driigjend gûlplak

 

De boppeste strofe doocht, ropt in twingend byld op. De ûnderste kriezet. Mar yn al syn knoffeligens (seis eigenskipswurden yn trije rigels is fierste folle, hie dat fûleindich wrantelich bargebiten der mar útlitten, dat liet razend flechtsjend ferfong troch 'razende liet' en hie nochris goed nei dat 'en' sjoen) wurdt hjir wol fûleindich dichte. De oanrin yn de earste twa strofen (dy't ik net sitearje) is oertsjûgjend en de eangst fan ien dy't 'út goederbêst' foarme wurdt sa't de oar dat yn har leafde foar him betocht hat, gûlt troch de rigels.

 

It twadde foarbyld is DE DIRIGINT EN DE DÂNSJENDE STJERREN

 

In poëtikaal fers oer  de ik (de spylman, de dirigint) en de muze.
Dy fereare en minlike muze blykt al rillegau in bedriging foar syn rêst, lok en taflecht. Nettsjinsteande dat bliuwt de ik as dirigint by syn 'act'  fan it foldwaan oan de (lij wetter-)ferwachtings fan it publyk, en de befêstiging dy't dat jout, al docht er dat as in brinzgjende bolle en al wurdt  harmony in kennel stjerrende hûnen. Hy docht alle war om te folstean mei syn heale wierheid. It gedicht eint mei:
(…)
leau my sy wol boaiem gjin put
dêr waard ik fan oertsjûge

 

doe't ik besocht mei har wrâld te praten
wie sy in hoarn fol rûs

 

Dat binn' prachtige rigels, ek al korrespondearje 'har wrâld' en dy 'sy' wer net sa tige.
Balstjurrigens en maskerades oerhearskje en salang't de dichter de djipte net yn wol, sil de muze in hoarn fol rûs bliuwe. Sa jout de dichter syn ûnmacht en frustraasje stal en docht dat, boppe it útglydzjen út, sprekkend.

 

It folstiet eins net om it te litten by fragminten. Ik wol dochs in hiel gedicht sitearje:

 

LUCHT

 

wy sitte stil by de tafel we happe
litte freonen sjen hoe fereale
oft wy no wier eins binne wy tútsje
mei de tongen mei de lippen
skruten fûstkje wy draaie om elkoar
hinne en dan sûnder wurden
sa't net ien ús ken nimme we
ôfskie fan in libben tegearre

 

As draait de film efterút, sa wurdt de ferwidering yn byld brocht. Foar de bûtenwrâld wurdt de skyn noch opholden, mar op de tongetút folget it fûstkjen, dêrnei it loslitten en dan it ferdwinen. De wierheid is net sa't se har foardien ha foar de wrâld, mar sa't se elkoar kennen leard ha en no witte dat it neat wurde kin. De lêste rigel is ek sterk. Der wurdt net ôfskie naam fan elkoar, mar fan in libben tegearre.
Dit is in lyts, simpel, skrinend fers, dêr't skyn en wêzen moai yn kontrastearje.
Wat út dizze foarbylden ek al blykt is de wichtige rol dy't de FROU yn dit wurk spilet, om te begjinnen by de mem, mar letter yn de femme-fataleëftige leafsten. De dichter is oanklaud mei de leafde en makket dêr út en troch ynkringende fersen fan dy't oan Baudelaire - Les fleurs du mal fan hûndertfyftich jier lyn tinken dogge (en dus wat klassyks ha).

 

5. Op 'e rin

Oer it twadde skift, it 'ôfwenningsferskinseldiel' sis mar, wol ik net folle sizze. It rint my wat te faak út 'e poëtyske kloeren en de fersen krije wat langer wat mear it karakter fan proazagedichten. Hoe funksjoneel ek bedoeld yn dit ferbân, se misse meastentiids de skerpte fan boppesteande foarbylden (dy't ik oanfolje kin mei parten út bgl. MYN MARS, BELOOF MY,  syn earms binne de tinen…. sy fynt it net slim…. en MEI SCHWITTERS TROCH IT STEDELIK).
Lykwols, om it titelgedicht (dat noch in nijsgjirrige fariant krijt yn do bist de man dy't sjonge moat) kin ik fansels net hinne:

 

hy is de man
dy't rinne moat
dy't rinne rinne
rinne moat
sa fol fan begearte
en readferslaving
(…)
de man
dy't rinne moat
dy't rinne rinne
rinne moat

 

mei syn dream
dêr't gjin stek
omhinne kin