Resinsjes fan Gegrommel fan Satyn / Recensies over Gegrommel van Satijn

'In eksperimentele harsenspieling' - Steven H.P. de Jong, De Moanne, 09-2003
'Oantinkens oan in leafde' - Babs Gezelle Meerburg, Leeuwarder Courant, 22-08-2003
'Herinneringen aan een liefde' - Babs Gezelle Meerburg, Leeuwarder Courant, 22-08-2003
'Neffens my knispert it' - Drs. Lieuwe Letbloeyer, Mokumer Mjitte Nijs nr. 11, 2003
'niet erg traditioneel, maar wel krachtig' - Jelle van der Meulen, Biblion, 2003
'Myn klankkast is in hynstestâl' - oer it postmodernise fan Tsead Bruinja - Abe de Vries, Farsk, 21-03-2002
'Mijn klankkast is een paardenstal' - over het postmodernisme van Tsead Bruinja - Abe de Vries, Farsk, 21-03-2003 (vertaling)
'Hoteldebotel' - Wouter Godijn, Dagblad van het Noorden, 28-03-2003

terug naar boven

'mjn klankkast is een paardenstal'

Over het postmodernisme in 'Gegrommel fan satyn' van Tsead Bruinja

door Abe de Vries 

Tsead Bruinja zijn beide eerdere bundels, De wizers yn it read (2000) en De man dy't rinne moat (2002), zijn er in de kritiek over het algemeen niet goed vanaf gekomen. 'Dilettantisme', 'steenkolenfries', 'geforceerd', 'opgelegd modern': pseudoniemschrijver Wiegert Sybrandy hoefde niet naar negatieve kwalificaties te zoeken in een recensie in Kistwurk. 'Nog lang niet uitgerijpt', 'niet in balans', vond ook recensente Babs Gezelle Meerburg in de Leeuwarder Courant. 'Bruinja lijkt met de Franse slag te schrijven,' volgens Harmen Wind in Hjir. Hij zag gebreken in de beeldconsistentie, logica en grammatica.
Piter Yedema in Hjir en Tsjerk Veenstra in het Friesch Dagblad waren positiever, maar de uit de totale hoeveelheid reacties kan de conclusie getrokken worden : tegenover de grote waardering die de performancedichter Tsead krijgt voor zijn optredens, in Fryslân maar vooral daarbuiten, staat een kritisch, soms buitengewoon afwijzend oordeel van de literatuurkritiek over zijn teksten.
Nou ja, 'literatuurkritiek'... Misschien is dat wel een te groot woord voor het genre dat sommige recensenten van Bruinja beoefenen. Dat het Fries in de bundels niet altijd perfect was - of soms slecht - daarover valt men met reden. Maar voor zo ver de pijlen gericht waren op Bruinja zijn stijl werd de roos lang niet altijd geraakt. Wat opvalt, al wandelend door die recensies heen, is dat niet een van de recensenten geprobeerd heeft om Bruinja te plaatsen in de huidige ontwikkelingen in de poëzie. Voor de zoveelste keer speelt hier het eilandkarakter van de Friese literatuur een rol: blijkbaar hebben we genoeg aan onszelf en hoeven we niet over de grenzen te kijken naar wat er ergens anders gebeurt. Waar ik hier op doel is het postmodernistische dichten - of, als we Jabik Veenbaas volgens in zijn kritiek op die term in De lêzer is in duvel, het laatmodernistische dichten - zoals dat sinds de eind jaren tachtig met dichters als Dirk van Bastelaere, Erik Spinoy en anderen een plek probeert te veroveren.
Over dat woord 'postmodernistisch' hangt vaak als een donderwolk de zware ambitie van datgene dat radicaal 'anders' wil zijn, van 'avant-garde'. Wat betekent dat nu precies? Waar bestaat die methode om de versplinterde werkelijkheid van dit, ons tijdperk gestalte te geven nu precies uit? Het woord 'postmodernistisch' is in de wereld van de kunsten populair. Het wil zo veel, dat het van de weeromstuit zijn betekenis dreigt te verliezen. Evengoed zijn er wat de poëzie betreft wel een paar notities te maken, die ik hier baseer op wat met name de Vlaamse dichter en essayist Dirk van Bastelaere en de Utrechtse taalwetenschappers Thomas Vaessens en Jos Joosten daarover hebben gezegd. Misschien zal dit me dichter bij het onderwerp van dit opstel brengen, de nieuwe bundel van Tsead Bruinja.

illusie en bedrog 

De postmodernistische literatuurtheorie beweert dat de taal uiteindelijk niet een geschikt instrument is om de werkelijkheid mee te representeren en trekt daar de conclusie uit dat elke poging om de werkelijkheid als een eenheid met betekenis te laten zien, illusie en bedrog is. Het sleutelwoord hier is 'eenheid'. Dat is waar de modernistisch - of ouderwets - ingestelde poëzielezer naar zoekt: een mooi afgeronde gedachte, een balans in het gedicht, ook al is die alleen na lang zoeken te vinden.
Wie zichzelf een postmodern schrijver noemt, verwerpt zulke wanen. Dichters moeten bij de tijd zijn. Het is hun plicht om te laten zien dat de 'grote verhalen' afgedaan hebben. Ze moeten zichzelf en de lezers niet langer voor de gek houden, vindt Van Bastelaere in Wwwhhoooosshh, zijn essaybundel over poëzie. Een eerlijk gedicht, schrijft hij, 'is een fragment van een tekstueel zelf', een brokstuk dat met de gangbare criteria niet langer gestaafd kan worden. 'In het gedicht zelf is er een zodanige schittering van fragmenten dat het niet mooi meer is.'
De modernisten herkenden hun eigen onmacht om de werkelijkheid te representeren ook wel, maar troosten zichzelf met teksten die een representatie van de werkelijkheid leken. Ze schiepen een eigen werkelijkheid, om de aanwinsten van het denken in termen van eenheid niet te moeten afleren. Maar postmodernisten gaat het nu net om de representatie van het onrepresenteerbare. Van Bastelaere: 'Het onrepresenteerbare wordt hier in de vorm zelf gesuggereerd. Hier geen troost omdat deze modus van het sublieme precies de heersende vormconventies vernietigt en de geldende smaken negeert. Er worden geen nieuwe vormen gezocht om het publiek te plezieren, maar om beter aan te geven dat het onrepresenteerbare bestaat.'
Dit uitgangspunt leidt tot een verscheidenheid van vervreemdende technieken in de poëzie. Betekenissen worden aangereikt, gesuggereerd en net zo snel weer ondergraven. Logica is  dan weer wel, dan weer niet aanwezig. Tegenovergestelde en elkaar uitsluitende perspectieven worden binnen een vers gebruikt. Werkelijkheid en droom lopen door elkaar heen, net als mythe en geschiedenis. Associatie neemt de plek in van causaliteit, en ga zo maar door. Of, zoals Vaessens het polemisch formuleert: 'Ik denk dat een dichter die het anno nu nog als zijn taak ziet om volledig afgeronde, totaal afgewerkte, met netjes op rijm, ritme en andere regelmaat gesorteerde regels gestoffeerde, verzen af te scheiden - gedichten klaar en áf als een in elkaar gezette IKEA-kast - dat zo'n dichter geen serieuze stem kan zijn in de eigentijdse kunst. En dat heeft dan niets te maken met geborneerdheid of snobisme, maar dat heeft te maken met het feit dat juist deze tijd zowel filosofisch als maatschappelijk vér af staat van volledigheid, heelheid of afgewerktheid. Een dichter die meent alles onder controle te hebben, kan niet anders dan een jammerlijke poseur zijn.'

een warme douche 

Op de overdreven didactische inslag die een postmodernisme krijgen kan dat op deze wijze gepresenteerd wordt, zal ik verderop kort ingaan, en ook op de vraag of het in de eerste plaatse de taak van een dichter moet zijn om taalfilosoof te zijn. In de eerste plaast lijkt het mij van belang om aan te tonen dat de poëzie in Gegrommel fan satyn verwant is aan deze manier van denken.
'Lethe', heet het eerste vers, dat voor de zeven afdelingen in de bundel geplaatst is en dat daarom gelezen kan worden als programmatisch introductiegedicht. Alleen de titel al trekt de wereld van de dood open, zet ons op een grens die in het leven en welzijn niet over te steken is. Vanzelfsprekend is het een clichébeeld, dat begint bij de oude Grieken en de gedichten over Het Laatste Afscheid bevolkt. Met het woord 'Lethe' worden verwachtingen gecreëerd, laat me het zo maar zeggen. Eerst gaat Bruinja mee op het traditionele pad. Zijn 'Lethe' bestaat uit 'de mooiste gedachten' aan een verloren geliefde, bijeen gebracht 'in de hoeken van zijn dichte ogen'. De dichter huilt zichzelf een doodsrivier. Maar dan gebeurt er wat vreemds. De tranen worden een stroom die de dichter 'bij je zuidelijk huis langs wilde laten lopen / stroom die door de koperen leiding de lekkende / badkamerkraan in moest kruipen', om er weer uit te komen als een warme douche.
Dit badderen in de doodsrivier is origineel spelen met een versleten metafoor. In de laatste strofe wordt het gedicht verder over de kop gegooid als 'zij' opeens voor de deur staat, 'en het gat niet weer donker wordt'. Raden om wat voor gat het gaat, loopt op niets uit. Een bevrijding, zoveel is duidelijk, al is het een verzonnen bevrijding. Ook de betekenis van de laatste drie regels kan de lezer wel aanvoelen, maar niet echt de vinger op leggen. Het huilen is voorbij, is de suggestie, als 'ik je weer in mag ademen / en het raam weer open mag / niet om ons maar om aan wat / buiten ons is lucht te geven'. Een verwarrend beeld, je kunt er lang over piekeren. Maar in zijn emotionaliteit werkt het. Om het in postmodernistische termen te zeggen: een voorbeeld van een niet te vinden betekenis die ook als zodanig neergezet is.

fragmenten

Meestal zit er een postmodernistisch programma in de vorm van de gedichten verborgen. Het  lange, derde vers uit de afdeling 'het lichtknopje bij een ander in de tent is het lichtknopje' is een ander voorbeeld. Eerst een strofe tjokvol traditionele beelden uit de romantische traditie - hart, vlam, zee, slapen, water, vuurwoorden - en dan opeens een beeld uit de huiskamer vandaan:

ik kom overeind en loop naar het koffiezetapparaat
een schepje voor twee koppen twee koppen een behoefte

De dichter duikelt uit de hemel in het daagse leven, een herinnering aan een samenzijn. Twee koppen, het zegt genoeg. Dan denderen we verder op naar een kerkhof, dat een metafoor zou kunnen zijn voor de poëzie van de herinnering. De dichter zoekt een steen om de doden mee te pesten', om haar die uit zijn leven verdween op bergen onder de grafsteen van het gedicht. Aldoor weer opnieuw: 'het vernielen van een kerkhof / lijkt een tel meer gesprek als de zondagse stilte van een dood dorp / achter de dijk waar de zee aan slaperige slome slapen likt'. Daarna wordt een nieuw complex van beelden geïntroduceerd die met muziek hebben te maken. Heeft ze hem niet harder horen huilen dan een ingehuurd Grieks jankkoor, of moederlijk aan de rand van het ledikant? Aan het eind raast de dichter net zo hard als de 'kinderen voor kinderenstemmen' terug, 'met een / stukgebeten rode tong / en nog lang niet uitgeput'.

Een prachtig liefdesgedicht. Maar in postmodernistische stijl: in fragmentarische beeldtaal, combinaties uit verschillende beeldtalen, bij elkaar gehouden in uitlopende regels die eenheid suggereren, en tegelijkertijd die eenheid ondergraven.

Spelen met betekenissen, met eenheid, het bewijst dat we met de bundel in postmodernistisch vaarwater zitten. Alle aanwijzingen voor die stelling na te lopen zou in het kader van dit essay te ver gaan, maar eentje kan er nog wel bij. Dat is de belangrijke rol van het toeval in deze gedichten. Het schrijven van gedichten als rodeo rijden op het toeval, zegt Bruinja:

 bellen geluk wachtend in kelders
van verlangen bellen met namen
die ze schreef bellen met
paarden waar hij op rijdt

Verderop in de bundel is dat weer anders verwoord, in wat ik een van de minste - want een van de meest didactische - gedichten van de bundel vind ('Wat doet hij?'). De dichter zegt tegen iemand die hem naar zijn gezang vraagt: 'mijn klankkast / is een paardenstal / ik weet niet wat eruit / komt draven / laat haar toevalstreffers / jou een waarschuwing zijn'.

kromme beelden 

In Gegrommel fan satyn praat de dichter in de meeste gedichten tegen zichzelf, en in sommige gedichten tegen haar die hem heeft verlaten, of die hij verliet. Een relatie die op niets uitliep. Of beter: die op een interessante dichtbundel uitliep. De beelden zijn sterker, de metaforen beter als in de twee voorgaande bundels, het Fries is dit keer zonder storende fouten en de gedichten, deels gebaseerd op geluids- en beeldassociaties, weten over het algemeen beter waar ze heen willen. Bruinja, ondanks zijn postmodernistische inslag, kan de romanticus in hem niet onder de duim houden en dat is mar goed ook. Het procédé van de ferfremdung gaat meestal niet zo ver dat we uit het oog verliezen waar de bundel over gaat.

Wie de diepere bedoeling van bovengenoemde technieken - want het zijn technieken - niet ziet, wie geen antenne heeft voor de poëtisch-theoretische boodschap die hier ook uit wordt gedragen, die staat al snel vreemd met zijn of haar ogen te knipperen. Die zal struikelen, net als Joop Boomsma in zijn recensie in Trotwaer (mei 2002) over De man dy't rinne moat, 'over kromme beelden, over zinnen die niet afgemaakt worden of doorlopen in andere zinnen, over op het oog onlogische afbrekingen, over een overvloed aan adjectieven'.

De verklaring voor zulk 'krom schrijven' waar het dan op uitdraait, is meestal dat Bruinja 'te haastig' is, of dat teksten die het goed doen bij performances nog geen goede leesteksten opleveren. Een vreemde reactie. Ik zou zeggen: laat de recensent de schrijver eerst maar eenss serieus nemen. Ga na wat zijn of haar bedoeling kan zijn. Bewijs dat bedoeling en resultaat  niet met elkaar overeenkomen, is een beter fundament voor kritiek als roepen dat je niet eet wat je niet kent.  

taalmannetje

Het interessante aan Bruinja zijn poëzie is de beeldrijke confrontatie van een romanticus die het uitschreeuwen wil (dat is de man die al die grote woorden gebruikt), met een taalmannetje dat begrijpt - wil aantonen - dat een naar de poëzie getransporteerd Fortuinadagium van 'opschrijven wat je voelt' nooit bewaarheid kan worden. Die spanning zit in zijn beste gedichten, en dat zijn er in deze bundel een hoop.

Ook is er wel eens een miskleun, met name in gedichten die eerder een didaktisch - ik noemde het hierboven al - dan een poëtisch doel lijken te hebben. Het gedicht 'Wat doet hij?' is een voorbeeld. De eerste wet van het schrijven - ook anno 2003 - is: 'show, don't tell'. Ook de laatste afdeling van de bundel, 'gruis', kan mij om die reden niet overtuigen. Het laatste gedicht gaat zo:

kwam hier om sterrenstof te worden
om als een kind van deze tijd
nu te zijn
ik ben nu
ik ben deze tijd
rijd op een smerig paard zonder naam  

Zo'n gedicht is mij te pamfletachtig, en dat mankement hebben wel meer gedichten in Gegrommel fan satyn. Sommige gedichten brenge naar mijn smaak de heilsboodschap van de nieuwe poëzie te eendimensionaal. Sommige andere gedichten, zoals dat met de beginregel 'verscholen proefde ik het mes overdwars', zijn één en al raadsel. Als de lezer niet bedenken kan - geen aanwijzingen krijgt - van welke werkelijkheid aangetoond wordt dat die niet te representeren is, schiet de postmodernistische dichter zijn doel voorbij. Waar de lezer totaal geen grip op krijgen kan laat hij los. In deze poëzie is het de kunst om de lezer op weg te helpen, niet om hem te remmen in zijn wandeling. Het is de kunst om hem fata morgana's en verwarrende lichtflitsen te tonen, niet om hem in het volslagen duister te laten staan.

positie kiezen

Het valt niet altijd mee om de valkuilen van het postmodernisme heen te lopen. Zo heeft deze literatuuertheorie een kern van artistiek nihilisme en een pessimisme in zich,  dat volgens de wetten van de logica aan het eind moet leiden tot het oplossen van de literatuur. Want als er niet meer gerepresenteerd kan worden, en als we door en door hebben laten zien dat dit het geval is, waarom zouden we dan nog schrijven? En waarom zouden we dan nog criteria proberen te vinden om 'goede' en 'slechte' literatuur aan te staven? Ten opzichte van dit soort vraagstukken moet  de dichter zijn positie kiezen.

Dan is er wat ik voor het gemak noemen zal de 'didaktische verleiding'. Angst om niet begrepen te worden, kan er toe leiden dat de dichter zijn gedichten vrij veel 'uitleg' meegeeft, wat de zeggingskracht van die gedichten vaak niet ten goede komt omdat het meestal om tekstfragmenten gaat die als poëtische bouwstenen hun plek niet echt vinden. Als hij of zij op dit gevaar geen acht slaat, wordt de dichter al snel een onderwijzer. Vergelijk het eerder aangehaalde citaat van Dirk van Bastelaere: 'Er worden geen nieuwe vormen gezocht om het publiek te plezieren, maar om beter aan te geven dat het onrepresenteerbare bestaat.'

Een derde probleem met de postmodernistische literatuurtheorie, in mijn ogen, is dat het gaat om een representatietheorie die zo radicaal is dat de plek en de functie van kunst in een sociale context uit het oog verdwijnt. Beweren dat representatie met het gereedschap van de taal niet mogelijk is en daar over willen schrijven is een theoretische-fundamentalistische keuze. Daar tegenover staat de psychologische - menselijke - noodzaak van de kunstenaar zich te uiten, liefst op zijn of haar meest persoonlijke wijze over zijn meest persoonlijke thema's, en de drang bij de lezer om daar kennis van te nemen. Dit zou tot een wat pragmatischer denken kunnen leiden. In het geval van goede poëzie herkennen lezers een deel van zichzelf in wat er wordt gebracht, en dat geeft weer ruimte aan andere onderwerpen als het 'onrepresenteerbare'.

Kan een schrijver niet altijd terugvallen op de pragmatische oplossing van het Wittgensteinsiaanse 'taalspel'? Alle taal grijpt terug op pragmatische sociale afspraken, niet op meetlatten die buiten de mens verborgen liggen. Alleen binnen dit kader van afspraken - dat taal wil wat representeren moet, anders wordt de wereld doofstom - kan hij proberen om zijn eigen taalspelletje te spelen en zijn eigen taalmannetje te zijn, zonder meteen van dichter te veranderen in taalfilosoof.

Bruinja worstelt in zijn bundel met dit soort kwesties. Het wordt tijd dat zijn recensenten de mouwen ook opstropen.

vertaling: Tsead Bruinja

terug naar boven

hoteldebotel

door Wouter Godijn

'...maar als u nog iets mooiers wilt kopen, koop dan de nieuwe bundel van de Friese dichter Tsead Bruinja Gegrommel fan satyn...Ik ben helemaal hoteldebotel van deze bundel. Bruinja's liefdesgedichten gaan door merg en been: 'ik verzamelde uit alle plaatsen waar ik aan je had gedacht / de mooiste gedachten bracht ze bijeen in de hoeken van / mijn gesloten ogen (...) / leg je nog een keer in mij ten ruste / leg je neer zoals ik mij loom in jou neerlegde'. 
Amen. (bron: Dagblad van het Noorden, 28-03-2003)

terug naar boven